جناس و انواع آن

جناس

جناس یک‌سانی و هم‌سانی دو یا چند واژه در واج‌های سازنده را گویند، اگر معنی متفاوتی داشته باشند. در دو کلمه هم‌جنس گاه جز معنی هیچ گونه تفاوتی ندارند و گاه علاوه بر معنی، در یک مصوت یا صامت با هم متفاوت‌اند. به دو کلمه هم جنس یا هم‌معنی که در یک مصراع یا بیت به کار می‌رود، ارکان جناس گویند.

ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در سخن می‌آفریند و زیبایی جناس در گرو پیوندی است که با معنی سخن دارد. جناس در شعر و نیز در نثر به کار می‌رود. جناس تام یک‌سانی دو واژه در تعداد و ترتیب واج‌هاست؛ جناس تام بر موسیقی درونی مصراع یا جمله می‌افزاید؛

مانند:

بردوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است

در این مثال واژه « باز» دو بار به کار رفته است؛ باز اول به معنی پرنده شکاری و باز دوم به معنی گشاده است.

****

انواع جناس

جناس ناقص حرکتی: یک‌سانی دو یا چند واژه در صامت‌ها و اختلاف آن‌ها در مصوت‌های کوتاه است. تکرار صامت‌ها، موسیقی درونی مصراع را پدید می‌آورد؛ مانند:

شکر کند چرخ فلک، از مَلِک و مُلک و مَلِک کز کرم و بخشش او، روشن و بخشنده شدم

در بیت بالا، سه واژه « مَلِک، مُلک، مَلَک» به کار رفته‌اند، صامت‌های هر سه واژه یک‌سان اما مصوت‌های کوتاه آنان و همچنان معنی شان با هم متفاوت است.

**** جناس ناقص اختلافی: اختلاف دو کلمه در حرف اول، وسط یا آخر است. جناس میان دو واژه آن‌گاه جناس ناقص خوانده می‌شوند که اختلاف آن‌ها بیش از یک حرف نباشد.

برای نمونه: بدان گه که خیزد خروش خروس ز درگاه برخاست آوای کوس


**** جناس ناقص افزایشی: اختلاف دو واژه است در معنی و تعداد حروف، این نوع جناس در کتب سنتی جناس زاید یا مذیّل نامیده می‌شده است. در جناس ناقص افزایشی، افزایش ممکن است در حرف اول، وسط و آخر رخ دهد.

مانند: سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند همدم گل نمی‌شود، یاد سمن نمی‌کند



**** جناس تام : آن است که دو کلمه در بیتی بیاید در خط و تلفظ یکسان باشند، اما دو معنی متفاوت داشته باشند. مانند : شیر (به معنی شیر خوردنی، شیر حیوان، شیر آب). «بهرام گه گور می‌گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت».

گور اول به معنی گورخر و گور دوم به معنی قبر است.

****

جناس زاید: جناسی است که یکی از کلمات متجانس نسبت به دیگری، حرفی در آغاز یا وسط یا آخر اضافه دارد. پس بر سه نوع است: "مختلفالاول(مطرف)، مختلفالوسط، مختلفالاخر(مذیَّل)"

شرف مرد به جود است و کرامت به سجود هر که این هر دو ندارد عدمش به ز وجود

****

جناس مرکب: جناس مرکب یا مرفوّ(رفو شده) از اقسام جناس تام است و بر دو نوع است:

مفروق و مقرون:

1. مفروق: دو کلمه متجانس، همهجا(هموزن) هستند اما اختلاف در تکیه دارند. '

گرچه خود این پایهی بیهمسریست پای مرا هم سر بالاتریست نظامی



2. مقرون: هر دو کلمه متجانس مرکب باشند در این صورت بدان جناس مقرون گویند.

قوم گفتندش که ای خر! گوش دار خویش را اندازهی خرگوش دار مولوی

****

جناس مضارع: وقتی اختلاف صامتهای آغازین دو رکن جناس کم باشد و به اصطلاح قریبالمخرج باشند، جناس مضارع است مثل گام و کام و یا مثل حالی و خالی در بیت زیر:

علمی که ز ذوق شرع "خالی" است "حالی" سبب سیاه حالی است سنایی

****

جناس لاحق: اگر تمام دو کلمه متجانس یکی باشد، جز یک حرف در اول و یا وسط، آنرا جناس لاحق گویند مثل زندان و خندان

امروز خندان آمدی مفتاح زندان آمدی بر مستمندان آمدی چون بخشش و فضل خدا مولوی

****

جناس خط: وقتی ارکان جناس در حروف یکی و در تلفظ و نقطهگذاری متفاوت باشند مثل بیمار و تیمار:

درشت است پاسخ ولیکن درست درستی درشتی نماید نخست ابو شکور بلخی

****

جناس لفظ: این نوع جناس در مقابل جناس خط است یعنی کلمات متجانس در تلفظ یکی و در نگارش متفاوت باشد مثل خوار و خار:

که کمتر کس ار جنگ را خاستی درآورد گه لشکری خواستی اسدی طوسی

****

جناس مکرر(مزدوج): دو کلمه متجانس را در آخر سجعهای نثر یا در آخر ابیات کنار هم بیاورند:

هست شکّربار یاقوت تو ای عیار یار نیست کس را نزد آن یاقوت شکّربار، بار معزی

****

جناس اشتقاق(اقتضاب): در این نوع جناس کلمات متجانس در مصوت بلند با یکدیگر فرق دارند که این نوع جناس موسیقاییترین نوع جناس است. مثل یاری و یارا

مرا ز انصاف یاران نیست یاری تظلم کردنم زآن نیست یارا خاقانی

****

منبع:سید حسن میرنظامی ضیابری